NiZA home adres, documentatie, programmas, wie is wie lijst van NiZA publicaties links naar websites in Zuidelijk Afrika, per land of onderwerp email NiZA doorzoek deze site

terug terug

Jan Kees van de Werk reisde
met dichters door Afrika

"Dan werd je boven jezelf uitgetild"



door Bram Posthumus

webspecial Zuidelijk Afrika zomer 2002 Jrg. 6, nr 2

Het woord is een nomade, zegt dichter Jan Kees van de Werk. Als twee mensen zitten te praten, dan reist het al tussen twee hoofden heen en weer. Gesprek over woorden die reizen over schier onoverbrugbare afstanden, van Harare naar Timboektoe bijvoorbeeld. En over dichters en hun plek in Afrika.

[ Foto: Sanne van de Werk ]

In Afrika zijn de gelegenheden schaars waarop literatoren, dichters en journalisten uit verschillende delen van het continent elkaar ontmoeten. De fysieke afstanden zijn enorm, maar eenmaal overbrugd blijken ze in veel gevallen ook alleen maar fysiek te zijn. Communicatie gaat dan bijna als vanzelf. Jan Kees van de Werk - dichter, schrijver, vertaler, journalist en uitgever van de Afrikaanse Bibliotheek - merkte dat tijdens de reis die hij eind 1999 organiseerde voor dichters uit alle hoeken van Afrika, van het eiland Gorée, voor de kust van Senegal, naar de Malinese stad Timboektoe. Twee plaatsen beladen met symboliek: een slaveneiland met een Nederlandse naam (Goede Reede) en een oude stad met een eerbiedwaardige academische en literaire traditie - een stad die letterlijk leefde van het woord.

Elf dichters reisden mee, onder wie vier uit Zuidelijk Afrika: Breyten Breytenbach, zijn bedachtzame Zuid-Afrikaanse landgenote Antjie Krog, de Zimbabwaanse chroniqueur Chenjerai Hove en het podiumbeest Chirikure Chirikure, ook uit Zimbabwe. "We waren natuurlijk een soort reizende Toren van Babel. Maar het werd dankzij het gigantische improvisatievermogen van de mensen daar en hun vanzelfsprekend enthousiasme een volkomen wisselwerking van woord, publiek en muziek. De reis kreeg een naam mee - Karavaan van de Verbeelding - en trok zijn sporen niet alleen door het West-Afrikaanse landschap, maar ook door de gedachten in de hoofden van alle deelnemers. "We hadden ontmoetingen met lokale schrijvers en we hielden onder elkaar iedere avond een literaire salon, waar we elkaar onze inzichten vertelden. Ik krijg nu nog van allerlei deelnemers dingen opgestuurd, ideeën, teksten. Dat komt met terugwerkende kracht nog altijd uit de Karavaan."

Reizen is je voegen naar wat er om je heen gebeurt. "Er veranderen voortdurend dingen in je omgeving. Je moet je dus voortdurend aanpassen. Ook het woord past zich aan." Chirikure Chirikure is daarvan volgens Van de Werk het mooiste voorbeeld. "Chirikure is een rasperformer, die normaal gesproken staat te schreeuwen en te brullen." Inderdaad. Daar staat hij, in het Book Café in Harare, december 2001, met een Amerikaanse pet op, bij de microfoon.

"Dit is mijn idee van kindermishandeling", zegt hij in het Engels tegen het samengestroomde publiek. Waarna hij een grijns van zijn gezicht veegt en met steeds breder wordende gebaren en langzaam maar zeker luider wordende stem een gedicht declameert in het Shona, waarin opmerkelijk veel menselijke afvalstoffen voorkomen. De achtergrond wordt gevormd door de jazzband Amagents uit Bulawayo. Men lacht en roept en fluit en na afloop wordt hij door zijn vrienden gefêteerd. Hoe totaal anders ging dat toe in West-Afrika.

Van de Werk: Bij de Toearegs in Mali had hij een voordracht zoals de gang van een kameel: rustig, gracious, wiegend. Die kabbelende gang, dat zag je hem helemaal overnemen, ook in zijn eigen taal. Het is niet te duiden hoe dat werkt maar je merkte het absoluut."

Pure magie

Soms raakt een uitwisseling tussen niet verstane maar toch begrepen talen aan pure magie. "Poëzie is woord, papier, oog en mond. Maar het blijkt ook toonzetting, melodie, ritme en gebaar te zijn. De wezenlijke boodschap komt toch over. Niet altijd, maar toch wel vaak, en zeker als je over performance-capaciteiten beschikt."

"En dan heb ik het over
minimaal hon-der-den mensen"

Tijdens de West-Afrikaanse reis overkwam hem dat zelf, toen het volledige publiek in een Malinese stad Van de Werk's dichtregel 'Henna kleurt hand" overnam. "Maar er waren meer van die momenten", vervolgt hij, "waarop je Amina (Saïd, uit Tunesië, BP) in het Arabisch of dat zachte Frans van haar sprak, of Antjie in dat schurende Afrikaans - en dat je dan een speld kon horen vallen. En dan heb ik het over minimaal hon-der-den mensen. Wat dat voor publiek was? Een jongen die op een ezel leunde. Of een vrouw die haar baby de borst gaf. Of iemand met een sigaret die langskwam, even bleef staan en dan weer doorliep. En als je dan een koraspeler of een percussionist het moment perfect hoorde aanvoelen, en je zag een danseres nét het juiste gebaar maken, dan werd je echt boven jezelf uitgetild."

Op het enorme continent bestaat veel literair isolement; gevolg van geldgebrek en onvoldoende belangstelling van overheden. Nog altijd worden de meeste boeken van Afrikaanse schrijvers in Londen en Parijs uitgegeven; alleen Zuid-Afrika en Nigeria hebben een boekenindustrie van enige omvang; die in Zimbabwe en Kenia zijn bezweken onder de economische crises in beide landen. In hetzelfde land weet de ene provincie niet wat de andere aan auteurs heeft rondlopen en hetzelfde geldt voor buurlanden. In Zambia, bijvoorbeeld, bestaat er geen idee van het soort wereldliteratuur die er door, bijvoorbeeld, Angolese auteurs bij elkaar is geschreven.

Binnen het Afrikaanse isolement is er de extra muur die jarenlang om Zuid-Afrika heen gestaan heeft. Antjie Krog heeft het daar met enige regelmaat over: de onvoltooide thuiskomst van haar land. Zuid-Afrika is nog ver verwijderd van de rest van het continent. Van de Werk is het daar wel mee eens. "Hoe erg de omstandigheden in andere Afrikaanse landen ook zijn, maar ze zijn thuisgekomen - of nooit weggegaan. Er is een culturele verbondenheid met de omgeving die volkomen natuurlijk is." Het lijkt erop alsof in gebieden als (met name francofoon) West-Afrika het koloniale verleden óf nooit voldoende vat op de lokale cultuur heeft gekregen, óf vrijwel volledig is afgeschud. De afwezigheid van blanke settlers kan daarmee te maken hebben. Wat dat betreft denkt Van de Werk dat Zimbabwe al evenmin is "thuisgekomen". Het huidige drama van de landbezettingen, dat honderd jaar koloniale economie moet omkeren, is daarvan wellicht een onderdeel.

Lofzangers

Hoe zijn dichters verbonden met de samenleving? Er blijken tussen de regio's van Afrika aanzienlijke verschillen te bestaan. In West-Afrika bestaat de traditie van de griots, de chroniqueurs van lange geschiedenissen en familiestambomen; de lofzangers van de oude koninklijke hoven, die hun kunsten hebben moeten verplaatsen naar de presidentiële paleizen in de regio. Ook zijn griots raadgevers in sociale kwesties. Eén ding doen ze niet: de macht kritiseren. Harad is een Toeareg-dichter die in conflict leeft met de Malinese regering. "Griots? Ik veracht ze! Ze dienen altijd de heersende orde", fulmineerde hij tijdens de karavaan, die hij volgde tot de Malinese grens die hij resoluut weigerde over te steken.

In Zimbabwe en Zuid Afrika bestaan duidelijk andere tradities. Daar heb je de imbongi's, die wel degelijk tot taak hebben berichten uit de samenleving naar het centrum van de macht door te sturen. Krog noemt ze een brug tussen de bevolking en haar leiders. Toen Nelson Mandela president werd kreeg hij zelf twee imbongi's, omdat hij zo lang buiten de realiteit van alledag had moeten staan. "Ja, wat Antjie vertelde over die imbongi's was volkomen nieuw voor me", roept Van de Werk uit als het ter sprake komt. "Ik vond het mooi dat ze de vinger legde op het verschil in functie tussen griots en imbongi's."

Ook in het uitermate vrije Zuid-Afrika zijn grenzen aan de vrijheid van meningsuiting. Van de Werk: "Antjie heeft het wel eens over een vorm van zelfcensuur gehad. Dat was nog in de euforische tijd (van 1994, BP). Ze heeft toen gedacht: laat ik nu niet al te kritisch doen, dat staat zo flauw..." Inmiddels is die gedachte achterhaald. Allereerst door het feit dat bij kritiek op zwart leiderschap ogenblikkelijk de rassenkaart wordt getrokken: wie kritisch schrijft over de ANC en blank is, is natuurlijk een racist. Bovendien bestaat er een hele nieuwe groep 'hofdichters', met een voor Afrikaanse begrippen uitermate verfrissend gebrek aan ontzag voor gezag. Het zijn de legioenen rappers, die van Kaapstad tot Dakar vertellen hoe het leven voor hen eruit ziet en wat ze daarvan vinden. Het voorspelt weinig goeds voor de machtigen des continents.

De IJssel afzakken

Blijft de vraag aan Jan Kees van de Werk naar het waarom van al dat gereis, dat gesleep met woorden, die plaatsbepalingen van de dichters en hun lied? Wat brengt de dichter en wat leert de luisteraar? Met zulke vragen kom je bij Van de Werk op een niveau dat ver uitgaat boven de zandvlakten van Mali of de savannes van Zuid-Afrika. "Kijk, wat deel je nu, door alle politieke rimram heen? Dat is het Woord en de Verbeelding - en dan van deze twee het meeste de Verbeelding..." Met deze bijbelse verwijzing schiet de Nederlandse dichter in een onbedaarlijke lachbui.

"Je kunt ook de IJssel
afzakken met het woord"

Even later zegt hij: "Dat is toch een hele optimistische gedachte. Dat we dát, zeker nu, met alles wat er in de wereld aan de hand is, toch in ons hebben. Je moet natuurlijk een beetje van reizen, van lezen en van poëzie houden om van een boek over een dichterskaravaan te kunnen genieten. Maar je hoeft er geen Afrika-freak voor te zijn. Alles wat er over de karavaan geschreven is kun je, in een heleboel situaties van toepassing laten zijn. Je kunt ook de IJssel afzakken met het woord. Natuurlijk! Ik weet niet of er typische IJsselse dichters zijn met een bepaalde manier van doen. Maar misschien is het wel zo. Misschien is het wel hele kleiige, zompige poëzie..."

Het boek De Karavaan van de verbeelding is uitgegeven door het KIT: ISBN 90 6832 195 1.
Van Jan Kees van de Werk verscheen nadien de bundel Vissenvrouw, waarin gedichten opgenomen zijn die gebouwd zijn op impressies uit de Karavaan en een bezoek aan Zimbabwe. Uitgegeven door De Geus: ISBN 90 5226 686 7.


terug terug

NiZA home terug naar boven